Nền văn hóa Óc Eo: Hành trình trở thành Di sản thế giới

Quần thể Di tích văn hóa Óc Eo ở Khu di tích Óc Eo – Ba Thê (tỉnh An Giang) Khu di tích Gò Tháp (tỉnh Đồng Tháp) và Khu di tích Nền Chùa (tỉnh Kiên Giang), hiện được các cơ quan chức năng xây dựng hồ sơ trình Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO) công nhận là Di sản Văn hóa thế giới.

Kiến trúc nền gạch cổ phát hiện tại Di tích Gò Tháp cách ngày nay khoảng 1.500 năm 

Kỳ 1: Nền văn hóa tiêu biểu cho một nền văn minh cổ

Theo nghiên cứu của các nhà khoa học, Óc Eo được xem là một nền văn hóa lâu đời và nổi tiếng ở Nam bộ. Đây là nền văn hóa gắn liền với lịch sử của vương quốc Phù Nam, một bộ phận cấu thành lịch sử dân tộc Việt Nam.

Qua quá trình tìm hiểu nghiên cứu, khai quật và bảo tồn, Quần thể Di tích văn hóa Óc Eo vào năm 1944 từ những phát hiện của người dân địa phương, nhà khảo cứu Louis Malleret của trường Viễn Đông Bác Cổ đã tiến hành khai quật, phát hiện ra di tích của một nền văn hóa bản địa và đặt tên là văn hóa Óc Eo, địa danh của nơi lần đầu tiên phát lộ di tích ở chân núi Ba Thê thuộc thị trấn Óc Eo, huyện Thoại Sơn, tỉnh An Giang. Sau năm 1975, các nhà khảo cổ học Việt Nam tiếp tục tiến hành nhiều cuộc điều tra, nghiên cứu, khảo sát và khai quật khảo cổ các di tích, di chỉ văn hóa Óc Eo. Theo đó, đã có hàng trăm công trình khoa học ở trong và ngoài nước về văn hóa Óc Eo được công bố; nhiều hội thảo chuyên sâu được tổ chức vào các 1984, 2004, 2009; hàng trăm lượt các nhà khoa học khảo cổ các nước trên thế giới (Pháp, Hoa Kỳ, Nhật Bản, Ý, Ấn Độ, Hàn Quốc, Nga, Úc, Thái Lan…) đã đến tham quan, nghiên cứu và có những công bố về di tích văn hóa Óc Eo.

Ở tỉnh An Giang có Khu di tích Óc Eo – Ba Thê, thuộc địa bàn ấp Trung Sơn, thị trấn Óc Eo, huyện Thoại Sơn, tỉnh An Giang, có diện tích khoảng 433,2ha, gồm 02 khu: Khu A ở sườn và chân núi Ba Thê là 143,9ha, khu B ở cánh đồng Óc Eo là 289,3ha. Trong đó có một số di tích tiêu biểu đã được khai quật và bảo tồn như: Khu A có các di tích tiêu biểu như: Linh Sơn tự, Nam Linh Sơn Tự, Linh Sơn Bắc, Gò Cây Me, Gò Út Trạnh, Gò Sáu Thàng… Khu B có các di tích tiêu biểu như: Gò Óc Eo, Gò Cây Thị A và B, Gò Giồng Cát…

Các tượng thần Visnu, Siva bằng sa thạch thuộc nền văn hóa Óc Eo 

Tại Khu di tích Gò Tháp của tỉnh Đồng Tháp, thuộc địa bàn ấp 1, xã Tân Kiều huyện Tháp Mười, tỉnh Đồng Tháp, có diện tích khoảng 290ha, với một số điểm di tích tiêu biểu đã được khai quật và bảo tồn, trong đó: có 03 loại hình chính là di tích cư trú, di tích mộ táng và di tích kiến trúc. Di tích cư trú được phân bố rộng khắp ở vùng đất trũng (mặt ruộng thấp) được phát hiện ở tầng văn hóa tiếp giáp với đáy biển cổ. Cư dân cổ Gò Tháp cũng tập trung sinh sống xung quanh rìa những giồng (gò) nhỏ và dọc theo những lung, kênh cổ, tạo nên tầng văn hóa trong lớp phù sa mới với các dấu tích nhà sàn, khu sản xuất thủ công và nhiều loại hình di vật, đặc biệt là đồ gốm. Ở một số khu vực, đặc biệt là vùng trung tâm di tích, phủ lên các lớp văn hóa này là các lớp kiến trúc, thể hiện lịch sử phát triển liên tục và lâu dài của vùng đất. Di tích mộ táng được phát hiện ở các gò cát, trong cùng khu vực xuất lộ dấu tích cư trú. Quá trình phát hiện và khai quật nhiều năm ở Gò Tháp đã phát hiện nhiều mộ táng thuộc các thời kỳ khác nhau, được chôn theo nhiều phong tục khác nhau. Trong đó vào thời kỳ Óc Eo chủ yếu là phong tục hỏa táng, chôn tro trong vò và các di vật tùy táng như đồ gốm, đồ trang sức, công cụ sản xuất… Di tích kiến trúc được xây dựng phần lớn trên các gò cao với nhiều di tích kiến trúc lớn đã được phát hiện và khai quật chủ yếu là đền thờ, các kiến trúc gạch; ao, hồ chứa nước…

Hầu hết các di tích kiến trúc được phát hiện nằm sâu trong lòng đất, có qui mô lớn, được xây dựng công phu làm nơi thờ phụng; các nền móng gạch chứa các bộ thánh tích phản ánh nghi lễ xây dựng các ngôi đền Hindu giáo được xây dựng vào nửa đầu thiên niên kỉ I sau công nguyên, với các biểu tượng và văn khắc cổ nhất được biết đến ở Nam Việt Nam và Đông Nam Á. Kiến trúc các đền tháp của cả Hindu giáo và Phật giáo được xây dựng có quy mô lớn vào thời kì thịnh vượng của văn hóa Óc Eo (thế kỉ 6 – 7); Di vật, hiện vật tìm thấy ở đây chủ yếu là các tượng thần Visnu, Siva bằng sa thạch, tượng Phật bằng gỗ với số lượng rất lớn, các cấu kiện kiến trúc bằng gỗ, bằng đá có mộng, có chốt, minh văn bằng đá…Từ những chứng cứ nêu trên, có thể coi Gò Tháp là trung tâm chính trị, tôn giáo và văn hóa quan trọng thứ hai, sau Óc Eo, góp phần cùng Óc Eo và Nền Chùa thể hiện những giá trị nổi bật toàn cầu của nền văn hóa Óc Eo.

Đến với Di tích Nền Chùa của tỉnh Kiên Giang, thuộc địa bàn ấp Tràm Dưỡng, xã Mỹ Phước, huyện  Hòn Đất, tỉnh Kiên Giang, có diện tích khoảng 15 ha. Trong di tích có lung  Giếng Đá (hay còn gọi là Lung Lớn) chạy cắt ngang nối liền với Khu di tích Óc Eo – Ba Thê (tỉnh An Giang) theo hướng Đông – Bắc khoảng 15km, đóng vai trò “tiền cảng” cho thành thị cổ Óc Eo. Với vị trí và tính chất đã được làm rõ qua các cuộc điều tra, khảo sát, Nền Chùa được xem là một trong những trung tâm dân cư – kinh tế – tôn giáo lớn của văn hóa Óc Eo. Với Óc Eo – Ba Thê là trung tâm lớn nhất được xem là cảng thị thì Nền Chùa được xem là một tiền cảng, là đầu cầu kết nối Óc Eo – Ba Thê với hệ thống thương mại quốc tế đường biển trong nửa đầu thiên niên kỷ I SCN…

Tóm lại, từ những biểu hiện vật chất còn lại của Quần thể Di tích văn hóa Óc Eo đã minh chứng sự tồn tại của một nền văn hóa đặc sắc gắn liền với vương quốc Phù Nam – một quốc gia hùng mạnh nhất ở Đông Nam Á từ đầu Công nguyên cho đến thế kỷ VII. Các di tích văn hóa Óc Eo chứa đựng giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học tiêu biểu cho một trong các nền văn minh cổ.

Nguyễn Toàn